SUICIDE: THEISIAM IN, DOUDAL NI

0

Thumapi:

Ei singtangmite i hihleh, kichimattak (closely knitted) a khotaang a khosakhawmte i hi uhi. Asia-apha, anuam-ahaksa a phattuam ngaihna toh kidelh leh ki uap tuah liai-liaite i hi uhi. Hiaibang khotaang i hih man un, suicide (mahni hinna kilaakna) toh kisai leng awlmohna lungput toh khotaang vai a buaina dan in en thei le’ng, a doudalna dia khotaang in manphatak a pan kila diing ahi.

Suicide doudalna dia WHO leh IASP makaihna:

Kum teng in, khovel pumpi huam in, September Ni 10 pen Mahni Kithahna Dalna Ni (World Suicide Prevention Day) in kizang gige hi. International Association for Suicide Prevention (IASP) leh World Health Organization (WHO) kithumuh a, hiaidan a pan laakna a makaih uh ahi. Hiai ni ahihleh, suicide toh kisai theihsiam behna di leh a doudal diingdan kiphawksakna puangzakna Ni in kizang gige hi. Huai ban ah, kumteng in, a kum a di bik in ‘theme/thupi’ neih in om zel a, huai kum a thupi mah pansan in, suicide toh kisai kiphawksakna (awareness) sai in om zel hi.

Tukum, 2024 a World Suicide Prevention Day thupi ahihleh “Changing the Narrative on Suicide” chih ahi. Huai chu, suicide toh kisai i gendan khek chihna ahimai hi. Huai thupi mah pansan in, khovel pumpi ah organisation tuamtuam panlaakna in suicide toh kisai kiphawksakna leh suicide gendan leh muhdan khekna di’n vai tuamtuam sai in om hi.

Thu awlsam hikei mahleh, awlmohna toh, suicide gendan leh muhdan khekna dia pan i laak diing uh ahi. Suicide leh Lungsim damlouhna ngeu-etna (stigma) lian chih phetlou in, alangtang a gen phallouh (taboo) leh a sianglou hileh kilawm hial khop a koih in om hi. Huaidan lungput i neih ziak un, mahni hinna laak di chih lungput buan lellelte’n panpihna zong utlou ua, a utte’n leng zong ngamlou uhi. Huchi ahih man in, apoimoh tenten uh huhna mulou di uh chihna ahi. Puuksesa khovel ah, haksatna tuamtuam ziak a lungngaihna leh mangbatna tuak tou zel di i hihman un, suicide a sihna dal zoh sipsip hithei khol lou diing hi. Himahleh, a dalna dia panlaakna tuamtuam; laigelh, awareness seminar leh houlimna vantang khawng ah phatuam leh huhna pe di zawng a kihong tak a genkhiak zel poimoh hi. Huchihleh, a ngeu-etna hong kiam dia, a doudalna dia pan lakdan leng hong om zel diing ahi.

“Khotaang damlouhna”:

WHO in a gendan in, suicide ahihleh khotaang damtheihna lunghimoh huai (major public health concern) ahi chi uhi. Huaidan ahihman in khotaang damtheihna dia panlaakna poimoh ahi chi hial uhi. Aziak chu, suicide in miteng (alian-aneu, amei-apa, khosakna tuamtuam leh dinmun tuamtuam) khentuam neilou in sukha vek hi. Suicide a sihna i chih thil mulkimhuai leh vangsiat huai ahihman in, sawtpi daih a, innkuan, lawm-le-vual kia hilou in, khotaang leng thuuktak in sukha hi. Huaiziak in, suicide toh kisai i gendan uh khek leng, i etdan uh leng kikhek dia, adoudalna ah pan i lakdan uh leng a poimohte adia ahoihzaw lam leh phatuam di sukha di’n hong kikhek diing hi.

WHO in agendan in, kum teng in mi Lakh 7 sang a tamzaw in a hinna uh kilaak in si uh a, suicide a si khat a omna lak ah mi 20 val suicide ana tum (attempt) om hi. Lamka toh kisai data leng en le’ng: NEST LAMKA in suicide data ana kaihkhawmna dungzui in, tukum July tan in mi 12 in mahni hinna la in sihna ana tuak uhi. Huai mi 12te lak ah pasal 10 leh numei 2 ahi uhi. Hiai mi 12 lak ah a naupangpen kum 12 mi hi a, a upapen kum 57 mi ahi. Hiai data apat i theihsuah chu, a upa-a naupang khentuam neilou in, suicide in michih nawkkha ban ah, numeite sang in pasalte lak ah mahni hinna laakziak a sihna tuak tamzaw uhi.

Teltak a suina khiak zihzeh a om chu, depression nei numeite lak a tamzaw a, himahleh, pasalte suicide a si tamzaw nak uhi. Numeite a puakgik uh genkhia ua, kap leh maukhe zel ua, a phawkna (emotion) uh kibutkhiakna dan khat neithei zel uhi. Huaiziak tak a, mahni hinna laak di lungput aneih chiang ua le’ng, va taksuah khol louisek uhi.

Ei lak chauh ah hilou in, khovel pumpi huap in, suicide a site lak a pasal tamzaw thamtham uhi. Bang ziak ahi dia? Pasalte’n haksatna a tuah chiang un, a kipasalsak ziak un, a phawkna (emotion) uh hum chimit ua, puakgik pholhkhiaklouh toh nungta sek uhi. Khotaang in pasalte nehnou louh di leh haksatna khawng gen a kibungkhe lou dia a ngiat ziak in, pasal tampite adi’n pasal zoh huailou kisakna guan a, panpihna zong lou uhi. Panpih poimoh ahihlam uh leng, amau leh amau kipom lou phetlouh in, midangte’n leng pom utlou uhi. Huaiziak in sung puakzaak sek ua, puak gik luat ziak a om ngaihna theilou in, beidotna in pum buah sek hi.

Amau kia a athuak ban uah, mi theihsiam louhnate’n amau puakgik guan behlap hi. Lamet bei kisakna ziak khawng in hin ningkitelna hon neih uhi. Huaichiang in, khenkhatte’n mahni hinna kilaak uhi.

Suicide bang ahia?

Suicide i chih chiang in mi khat in amah deihteelna zang a, tupmawng a amah leh amah a hinna kilaak chihna ahi. Suicide ahihleh, Lungsim Natna ataktak mah ahihdan taklang tu ahi.

Mi’n bang ziak a suicide hih sek uh ahi dia?

  1. Lungsim damlouhna / Mental disorder tuamtuamte (depression, bipolar disorder, autism, schizophrenia, anxiety disorder leh adangdang) ziak.
  2. Nupa kikal hiam, mi toh kikal hiam leh innsung buaina ziak.
  3. Taksa damlouhna leh damtheih louhna leh kumlui natna neih ziak.
  4. Khamtheih leh zu zongsatna (addiction)
  5. Stress tuamtuam (sum leh pai a buaisiatna, lai sinna leh sepna lam a haksatna, bawlsiatna/harassment leh simmohtak a ki engbawlna (bullying), numei-pasallam a bawlsiatna/sualluihna chihte thuaklah ziak.
  6. Gal ziak a haksatna chi tuamtuamte ziak in lungsim a liamna (trauma) nasatak mi’n tuak zel uhi. Huaite ziak khawng in leng mahni hinna kilaak utna lungput taksuahna in zui thei. Singtamite dinmun: Nikum a kipat a Manipur gam buaina ziak in lungsim lam ah liamna miteng hon tun chiat hi. Adiak a gal ziak a tangtak (direct) a, sihna, liamna, mansuahna leh haksatna chi tuamtuam thuakkhate leh galtaite lakkhawng ah lungsim a liamna nasa diak di’n i gingta hi.
  1. Banghiam haksatna leh buaina tuah guih ziak a ngaihtuahna pe sau man ngellou (impulsive) a, kikhin guih a, mahni hinna kilaak mawk chih bangleng ana om uhi.

Suicide sepsuah di lungput a neite bangchi theih di?

Kampaudan ah:

  1. Sihna leh sihdan toh kisai thute khawng gengen.
  2. Thuakgim leh thil puak haksa sak ziak a hin peih huai nawnlou asakdan thute khawng
  3. Lamet di omlou, phattuamna om kisalou, mahni kizumpihna liantak nei, taangtheilou (stuck) hileh kilawm a kitheihna, thangpaihna thute leh mi a dia puakgik guantu lel dan a kingaihtuahna thute khawng gengen.

Omdan ah:

  1. Si dia lemgeelna (plan) Sihna toh kisai internet khawng ah suut ahihkei leh kuahiam kiang ah dong.
  2. Lawm-le-vual thuah ut nawn lou, kidaangkoih, mangpha khakna khawng nei mawk, amah mimal van deihluat khawng mi pia, ban ah, a sih nung chiang a vai di sai khawng a buai.
  3. Lauhthawnghuai thil khawng hih. Etsakna’n: Gari hat pipi khawng a hek vutvut ; liamna/sihna tuah di khawng poisa lou hileh kilawm a khosa.
  4. Mood swings, huai chu mood fuhlou tak a a-omlouh kaal a mood fuhlua bang a om. Akhen chiang a phe velvul, akhenchiang a nguaitak a om.
  5. Nekdan kikheng; Ngeinadan bang lou tak a thil/ann tampipi ne ahihke’h tawmchik ne, ahihke’h ne ngeilou. Ihmutdan kikheng; Ihmu tam ahihke’h ihmu ngeilou.
  6. Zu leh Khamtheih hihngeilou khawng in hih. Ahihsa ahih leh hih uang diak.
  7. Suicide tum khenkhat, a taksuah ma ni bangzah hiam khawng mood fuh tak leh thovengtak dan khawng a kilang in uhi. A hinna uh toh kiton a, a haksatna uleh gimthuakna ua pat suakta ta dia kikoihna aneih ziak uh ahi.

Suicide bangchi doudal diing?

Suicide a mulkimhuai tak a sihna tam mahleh, a doudal diingdan leng om tham hi.

  1. Mimal tak a pan i laaktheihdan ahihleh, i kiim-kiang ah innkuante hiam, lawm-le-vualte

lak ah khongei ngaitak in om ni. Suicide lungput neite paudan leh omdante khawng thei in, huaidan a mi a hong om chiang un ana phawk leng, panlaakpih dan hong om diing ahi.

  1. Kuahiam in huaidan lungsim pu a i theihleh, amau kia a omsaklouh di, amau leh amau a ki hihlup/hihsiat theihna di ua vanzat leh hiamhei thilte hepkhiak a, mun bit a omsak diing A haksatna uh ngaihkhiak a, hanthawnna leh thuumsakna khawng neihsak diing. Limsak leh vil bawl diing. Kihuihkhe dia tonkhiakpih diing ahi.
  2. A ngeu-etna (stigma) lian lua ahihziak in, houlimna vaantaang khawng ah Mental Illness chih thil omthei lua ahihdan, kepdam theih ahihdan leh suicide lungput neihna apat suahtaktheih lua ahihdante khawng genlang zel le’ng lametna kipetuah diing i hi uhi. Lungsim damlouhna hi’n suicide lungput neih toh kisai i theihsiamna leh ei mimal mahmah a i na tuahkhak leh mualsuah dante khawng genkhe zel le’ng, huaibang tuaklelte a dia huhna pia kisuak diing hi. A phatuam di zawng houlimna leh genkhiak tam pen, lungsim natna apan damkhiakna di leh suicide doudalna dia panlaakna thupitak
  3. Ei hi’n mi hitale uh, Lungsim Natna i neih leh, kepdam theih ahi chih thei a, panpihna zon lit hetlouh diing ahi. Hinkhua haksatak ah mullithuai pipi tuak i hihman un, lungsim a natna leh bahna neite’n panpihna zon zumna leh hatlouhna a i koih hetlouh di uh ahi. Taksa a i nat chiang unle, innsung a i kep damdawite i kinek sek ua, huchia a phat theih keileh, doctor i va naih dan toh kibang thou ahi. Ei leh ei a ikikep dam zoh keileh, panpihna zon poi sak hetlouh di ahi.
  4. A poimohdan a psychiatrist va naih diing ahih kawmkawm in, Khristian i hihziak tak un, Laisiangthou pansan Counselor muanhuai, ahihkeileh Pastorte i va naih teitei diing uh I poimoh chiang in panpihna la in, midangte leng kawkmuh teitei ni.
  5. Suicide doudalna di’n, khotaang (school, college leh community centre-te) ah Suicide leh

Mental Illness toh kisai kiphawksakna (awareness) avangkim a sai zel diing ahi.

  1. Saptuamte’n leng suicide doudalna ah mohpuak nei i hihdan phawk thak ni. Saptuammite lak mah ah suicide a sihna tung zel ahihdan phawk thak in, Toupa’n mohpuakna hon piak Khrist Sapum ikikepna ah Mental Health leh Suicide Awareness chihte i sai zel diing uh ahi.

Theih dia poimoh: Kua hiam in suicide lungput a neih khak chiang in, Support System (innkuan hiam, lawm-le-vual hiam, amah theisiamtak a huhna pethei) a neih hoih uleh, va taksuah khollou uhi.

Khristiante adia suicide etdan thak:

Khristian khotaang i hihziak tak un, mahni kithahna leh lungsim damlouhna i etdan uh, i gendan uleh leh i maituahdan uh pahtakhuai hetlou hi. Gimthuakte, gentheite leh panpih ngaite tung a itna, hehpihna leh migitna suah dia Bible in hon hilh lou hileh kilawmtak in!

Khristian i hihziak tak un Pathianthu pansan a suicide leh lungsim damlouhnate leng i et diing uh ahi. Suicide lungput i chih puuksesa khovel ah bei ngeilou diing ahihna ah, Khrist ah lametna om ahihdan i kikawkmuh diing uh ahi. Tongkhong kisakna leh beidot ziak a kikhitna lungput neih ziak a hin ningkitel chih omthei lua ahihdan i pom di uh ahi. Himahleh, i lungsim a sih utna omziak a mahni deihteelna zang a, va sepkhiak di hi hetlou zel ahi. Hinna hon petu Pathian ahihman in, i hinna pen ei mimal deihteelna neihkhum a suse dia phalna Toupa’n hon pe mawk lou zel hi.

Etsakna 1 na:

Ecclesiastes 2:17 ah, Kumpi Solomon in “Hinkhua ka hua” bang ana chi zawzen hi. Khovel a pilpen leh Hausapen, leh nopna chiteng ana chiamkha himahleh, huaibang a hin ningkitelna ana phawk mahmah ahi. Kumpi Solomon thukhitna bang lungput i neih zawk di uh ahi: “Hiai thu lel a tawpna ahi; a vek in zak in a omta: Pathian laudan siam inla, a thupiakte zui in; hiai lah mihing hihding pumpi ahi ngal a” (Eklijiasti 12:13). 

Etsakna 2na:

Jona in Jona laibu bung 3 chang 3 leh 4 ah nihvei tak, ‘Kei di’n hin sa’ng in sih a hoih zaw,’ ana chi hi.

Ninevi khaw mite khelhna/gitlouhna haihvual hinawnlou asak ziak in, Pathian in amute kisiik a Amah lam a kihei kei uleh, hih mangthai diing ahihdan thu va puangzak di’n Jona sawl hi. Jonah in Pathian’ sawlna huphulh lawtel ahihman in, huaibang kampau ana zang hial hi. Ninevi khua ah a utlouhpi hih dia Pathian in, Jona ana sawl mah bang in, eite’n leng i hinkhua uah uthuai lou pipi thil i tuahte uh Toupa’n Amah lemgeel toh kituak a, Ahon phalsak vek ahi. Jona in leng,

Pathianthu amang khong bang in, en leng, Toupa lam nga in Amah thumanna mah ah pan lathak le’ng, ahi didan hong om zel diing ahi. Sam 46:1 in hon hilh mahbang in, “Pathian i kihumbitna leh i hatna, mangbat lai a huh pahpahpa nai gige ahi.”

Etsakna 3na:

Sawltak Paul ngei bang inleng hin haksa asak thu 2 Korinthte 1:8 ah ana gen hi; Asia gam a gimthuakna nakpitak, thuakzoh vuallouh a, hin himhim leng lamen lou khop hial a delhden a om uh ahihlam ana gen hi. Himahleh, a haksatna a genma in, 2 Korinthte 1:3 ah Pathian ana phat masa a, hehpihna leh khamuanna Pa ahihdan ana pulaak hi.

Thukhitna:

Mihing hihna ah, hun haksa i tuah chiang un, sih utna leh hin ningkitelna lungput neih khak theih mah hi. Himahleh, tua gentehnate bang a, Pathianthu mah pansan a dawnna i piak zel diing uh ahi.

Gimthuakna leh haksatna i chih mi tenteng in athuak uh himahleh, gingtute adia a thawn a thuak kihilou ahi. Toupa’n thuak a hon phalte Amah thupina di leh Amah suun sem dia i khanna dia hon vualzawl sak zel ahi (Romte 5:3-5 ; 8:28-29). I gimthuaknate ah Amah phawk kawm i hihleh, Amah min ziak a i thuak suak ahihman in, Van ah gou kholkhawmna leng hong hipah mai hi (Philippite 1:29 ; 1 Peter 4:12-19 ; Matthai 6:19-21).

 Mangbat hun leh gimthuak hun tuak zel i hih man un, huaibang hunte ah mahni hinna kilaak utna lungput neih chih omthei mah ahi. Himahleh Hebrute 4:15-16 a i muh mahbang un, ei dinmun a kibultuah thei Siampu Lianpen, Jesu Khrist nei i hihman un, i hatlouh chiang un, kisuanglah hetlou in, A panpihna ngen in A hehpihna mangtutphah i naih diing uh ahi. Huaiban ah, i kiimkiang ah, lungsim a huaibang a haksatna tuak i phawk chiang un, thukhen khum gaihgaih lou in, Pathian in hon deih bang in itna toh pan kilaakpih zaw di’n kuapeuh i ki hasuan ahi. Bible in hon sinsak “Na innvengte it in”, “ Na puakgikte uh kidawn chiat un”, “Nou sang in mi a en zaw un”, “Nou sang in mi koih poimohzaw un”, “Dahte dahpih un”, “Kithuumpih tuah un” chihte i zuihna uh hong hipah diing ahi.

Toupa’n A Thu zangkhe thei zel di’n simtute Jesu Khrist Min in hon vualzawl chiat hen. AMEN.

(Laigelh toh kisai kupbeh nuam omleh, laigelhtu +919892316430 ah thuzaak theih diing hi.)

Chingngaihlian Tunglut
WRITTEN BY

Chingngaihlian Tunglut

She is one of the two co-founders and the in-house counsellor. Her freelancing works include lots of voluntary and 'Pro Bono' counselling in church and community. She is also extensively involved as a counsellor at Bombay YMCA Counselling Centre, CBD Belapur, Navi Mumbai. She has been trained and certified in several Mental Health and associated courses. She is also a certified trainer. She is passionate about young people and the issues they face. She has facilitated workshops on Mental Health and other relevant issues and is involved as facilitator in counselling courses and Sunday School teachers training from time to time.

(Please contact her for seminars and workshops about adolescent and youth issues and mental health etc. As a trainer, she is also passionate about training and equipping people to better serve the body of the Lord Jesus Christ in children, youth and women ministry)

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Book Appointment